انشا
«بسم الله الرحمن الرحيم»
چکيده
ابتدا مقدمه‌اي کوتاه درخصوص مهارت‌هاي زباني که از مهارت نوشتن به عنوان پيچيده‌ترين آن‌ها و از اهميت آموزش مهارت نوشتن در بين افراد توسط معلمان و وظيفه‌ي سنگين معلمان در اين رابطه مطالبي بين شده در ادامه‌ي مقاله تعاريف و معاني انشا از نظر آقاي عباس حاجي‌آقالو و محمدرضا سنگري و محمد معين و نويسنده‌ي مقاله که بيشترين توجه را به اين امر داشته‌اند که انشا نوعي خلاقيت فکري و ذهني است که حاصل انديشه‌ي انسان است مختصري توضيح داده شده‌است.
و در ادامه اهداف درس انشا که به نظر نويسنده‌ي مقاله معلمان وقتي مي‌توانند شيوه و روش صحيح از درس انشا ارائه دهند که با اهداف اين درس آشنا باشد و اهداف درس انشا از ديدگاه معصومه خسروي 12 مورد و علي‌اکبر نصيري 8 مورد و مجتبي مصدقي 4 مورد که تيتروار بيان شده آمده‌است.
براي ارائه‌ي شيوه‌هاي مفيد در مهارت انشانويسي معلمان بايد ملزومات تسلط بر نوشتن فعال (انشا) که 4 مورد است در نظرداشته و همچنين بايد عوامل را که در نوشتن فعال (انشا) مؤثر است را بشناسد و چارچوب‌هاي ارائه‌ي موضوع براي دانش‌آموزان از نظر آقاي بهمن زندي را مدنظر بگيرد.
سپس در ادامه انواع انشا: 1) وصفي 2) نقلي 3) ادبي 4) نامه‌نگاري 5) انتقادي 6) علمي و تحقيقي مختصراً توضيح داده شده‌است.
با توجه به پيش‌نيازهاي فوق مقدمه‌اي کوتاه در خصوص انواع شيوه‌هاي آموزش درس انشا بيان شده و روش‌هاي آموزشي درس انشا به ترتيب ـ1ـ روش سنتي ـ2ـ روش‌هاي الگوي نوشتاري ـ3ـ روش مراحل نگارش ـ4ـ روش تلفيق جمله‌ها ـ5ـ روش رابطه‌اي ـ6ـ روش نظريه‌ي جهاني توضيح داده شده‌است.
در ادامه‌ي بحث نويسنده با توجه به دو مشکل عمده‌ي درس انشا يعني ناتواني دانش‌آموزان در توليد فکر براي نوشتن و جذاب‌نبودن کلاس انشا 5 شيوه‌ي آموزش انشا را با توجه به تجارب کلاسي و محروميت روستاهاي منطقه‌ي زيويه ارائه داده و اعلام کرده که اين روش‌ها قطره‌اي از درياي بي‌کران تجارب معلمان است.
در ادامه به جمع‌بندي و نتيجهگيري از مطالب ارائه‌شده پرداخته که بايد معلمان در خود تغيير نگرش در رابطه با درس انشا بپردازند و مراکز آموزش معلمان در اين خصوص فعاليت بيشتري در راستاي پربارکردن معلمان انجام دهند.
در پايان نويسنده 10 راه‌کار و پيشنهاد را بيان کرده‌اند که همگي در راستاي بهبود شيوه‌هاي آموزش درس انشا براي معلمان مي‌باشد.
فهرست
عنوان صفحه
مقدمه............................................................................................................. 1
تعاريف و معاني انشا....................................................................................... 2
اهداف درس انشا........................................................................................... 3
ملزومات تسلط بر نوشتن فعال در دوره دبستان................................................ 5
انواع انشا....................................................................................................... 6
شيوه‌هاي آموزش انشا..................................................................................... 7
روش‌هاي متداول آموزش انشا در مدراس ايران و جهان.................................. 8
1) روش سنتي............................................................................................... 8
2) روش الگوي نوشتاري............................................................................... 8
3) روش مراحل نگارش................................................................................ 8
4) روش تلفيق جمله..................................................................................... 8
5) روش رابطه‌اي.......................................................................................... 9
6) روش نظريه جهاني.................................................................................... 9
چند تجربه شخصي در خصوص شيوه‌هاي ارائه‌ي انشا..................................... 9
نتيجهگيري...................................................................................................... 11
پيشنهادات...................................................................................................... 12
منابع............................................................................................................... 15
«بسمه تعالي»
مقدمه:
زبان و مهارت‌هاي چهارگانه‌ي آن شامل گوش‌دادن، صحبت‌کردن، خواندن و نوشتن، ارتباطي مستقيم و نزديک با تفکر انسان دارد. تحول هر يک از مهارت‌ها مستلزم برخورداري از توان ذهني و کلامي خاص است به همين ترتيب، پرورش هر يک از اين مهارت‌ها، سبب ارتقاي توانايي ذهني و رشد تفکر شخصي مي‌گردد. «گوش‌دادن، به مثابه ساده‌ترين مهارت، پيش‌نياز صحبت‌کردن، خواندن و نوشتن است. توانايي نوشتن (به معناي خلاق و آفرينش آن) پيچيده‌ترين آن‌هاست»[1].
ظاهراً سخن‌گفتن به فارسي، براي کساني که اين زبان را از کودکي آموخته‌اند کار آساني است. ما به همان سادگي که نفس مي‌کشيم، با ديگران نيز سخن مي‌گوييم. اما نوشتن به فارسي به اين آساني نيست قدرت نگارش صحيح و روان نيازمند آموزش و تمرين به منظور تبديل انديشه به کلمات در چارچوب ادبيات خاص هر کشور است درس انشا يکي از ابزارهايي است که چنين مهارتي را در اشخاص ايجاد مي‌کند به همين دليل در برنامه‌ي درسي دانش‌آموزان در مدارس و در مقاطع مختلف انشا به عنوان درس اجباري قرار داده شده‌است.
بسيار مهم است که دانش‌آموزان بتوانند واضح بينديشند و افکار خود را به طور مؤثر در نوشته‌هايشان بيان کنند. در تمام سال‌هاي تحصيل، دانش‌آموزان با قلم سروکار دارند و بايد بنويسند توانايي بيان افکار به طور واضح در تمام موقعيت‌هاي کودکان نقش بنيادي دارد. در يک امتحان، از بين دو دانش‌آموز که داراي سطح علمي برابر هستند، آن کسي که توانايي بيشتري در بيان نوشتاري معلومات خود دارد، نمره‌ي بالايي خواهدگرفت[2].
گزارش‌هاي تحصيلي و شغلي و نامه‌هاي مختلف علاوه بر نقشي که در پيشرفت اجتماعي شخص دارد، به نوعي ابزاري براي قضاوت در مورد شخصيت نويسنده، در اختيار خواننده مي‌گذارد به همين دليل، نقش مهم و زيربنايي معلم انشا به مثابه پرورش‌دهنده‌ي اين مهارت اساسي در کودکان، بيش از پيش مورد تأکيد قرار مي‌گيرد و آموزش انشا وظيفه‌اي ارزشمند، سنگين، هدفمند معرفي مي‌گردد که بر دوش تک‌تک معلمان سنگيني مي‌کند که با آموزش و انتقال مجموعه‌اي از مهارت‌ها به دانش‌آموزان، خاتمه يافته تلقي نمي‌شود؛ بلکه ايجاد ميل و رغبت و انگيزه نسبت به اين درس در دانش‌آموزان پيش‌درآمد هر آموزشي در اين زمينه محسوب مي‌گردد.
با توجه به اين مقدمه که بيان گرديد اينجانب نيز در زمينه‌ي شيوه‌هاي آموزش درس انشا مطالبي تهيه که تقديم حضور مي‌گردد ترکيبي از مطالب مورد مطالعه و تجارب شخصي است که اميد است مورد استفاده قرار گيرد.
تعاريف و معاني انشا:
انشا از نظر لغوي يعني آغازکردن، آفريدن، پديدآمدن[3]:
انشا يک آفرينش و خلاقيت کامل است که با خلق افکار و انديشه‌ها و نظم‌بخشي اين انديشه‌ها در قالب‌هاي زباني همراه است.
تعريف انشا از نظر صاحب‌نظران:
عباس حاجي‌آقالو: «درک من از انشا نوآوري، خلاقيت، خلق چيزهاي بديع، گسترش دامنه تخيل و ورود به حوزه‌ي ناشناخته‌هاست».
محمدرضا سنگري: «انشا در مفهوم آفرينش و خلاقيت است. يعني هربار منظري نو و نگاهي تازه به مسائل و قضايا براي نوشتن گشوده مي‌شود اين آفرينش مي‌تواند با بهره‌گيري از فضا، فرصت، موقعيت، آفريدن يک حادثه و يا عمل در کاري که خود معلم انجام مي‌دهد تحقق پيدا کند».
از تعاريف بالا مي‌توان به روشني دريافت که انشا نوعي خلاقيت فکري و ذهني است که حاصل انديشه تفکرات انسان مي‌باشد که مي‌تواند به صورت تعامل و تبادل پويا و خلاق بين معلم و دانش‌آموز صورت گيرد و ايده‌هاي آنان در قالب يک (بارش ذهني) يا (ذهن‌انگيزي) بدون هيچ‌گونه ترس و واهمه از ترس قضاوت ديگران مطرح شود به عبارت ديگر فضاي کلاس فضايي بازگونه به خود بگيرد.
اهداف درس انشا:
آگاهي از اهداف آموزش انشا راه درست و روش صحيح آموزش انشا را به معلم نشان مي‌دهد به بيان ديگر آموزگاري که آگاهي نسبت به اهداف درسي انشا داشته‌باشد. هيچ‌گاه مسائل و موضوعاتي ذهني و دور ازديدگاه و تخيل کودک را به عنوان موضوع انشا بيان نخواهدکرد: زيرا طرح مسائل ذهني پيچيده براي دانش‌آموزان دبستان نخستين گام در جهت بيزارکردن او از نوشتن است همچنين اساس ناتواني را در او تقويت مي‌کند.
«هدف اساسي درس انشا در مدارس: تقويت استدلال، تفکر و دقت دانش‌آموزان و وادارکردن آن‌ها به درست‌ديدن، درست‌شنيدن و سپس ديده و شنيده‌ي خود را به طرز ساده و روشن بيان‌کردن و نوشتن است. اين کار از جمله‌سازي در اواخر سال اول ابتدايي شروع مي‌شود و تا درجات بالا در نگارش مقالات بالا مي‌رود[4]».
اهداف درس انشا از ديدگاه معصومه خسروي و برخي مؤلفان که به نظر ايشان يکي از مشکلات انشا در دبستان آگاه‌نبودن معلمان به اهداف درس انشا مي‌باشد.[5]
1ـ پرورش نيروي تفکر و تکلم
2ـ‌کسب توانايي به روي کاغذآوردن هر چه کودک مي‌بيند و مي‌شنود و مي‌انديشد
3ـ کسب توانايي نوشتن بدون اشتباهات دستوري و پراکنده‌گويي
4ـ کسب توانايي خلاصه‌کردن قصه‌ها
5ـ يادداشت‌برداشتن از مشاهدات خويش
6ـ کسب توانايي شرح‌دادن کارهاي روزانه و توصيف مناظر مشاهده‌شده
7ـ خوش‌نويسي و نداشتن غلط‌هاي املايي و تميز نوشتن
8ـ رعايت علامت‌ها و نشانه‌ها هنگام نوشتن
9ـ انتخاب کلمات زيبا براي نوشتن و صحبت‌کردن و آشناشدن با تعداد بيشتري از لغات
10ـ ايجاد فرصت براي نوشتن و ابراز عقايد و افکار و مقاصد خود به زبان معمول
11ـ رشد شخصيت اجتماعي کودکان
12ـ ايجاد عادت گوش‌دادن صحيح و فهميدن سخنان ديگران
همچنين در تحقيقي ديگر آقاي علي‌اکبر نصيري معتقدند اکثر معلمان از هدف‌هاي درس انشا آگاهي ندارند و سپس جهت آگاهي معلمان اهداف درس انشا را به شرح ذيل برمي‌شمارد[6].
1ـ فراهم‌آوردن موجبات رشد شخصيت دانش‌آموزان
2ـ بيان احساسات و انديشه‌ها
3ـ پرورش قدرت خلاقيت و آفرينندگي
4ـ کسب مهارت در نوشتن
5ـ پرورش قدرت بيان و سخن‌گفتن
6ـ پرورش حس کنجکاوي
7ـ پرورش دقت (خوب ديدن، خوب شنيدن)
8ـ ايجاد علاقه به مطالعه آزاد
اهداف درس انشا به صورت خلاصه از ديدگاه مجتبي مصدقي
1ـ بالابردن توانايي و مهارت دانش‌آموزان در نوشتن آنچه که مي‌انديشند
2ـ ايجاد مهارت نوشتن افکار و عقايد، احساسات و عواطف دانش‌آموزان درباره‌ي يک موضوع
3ـ برآورده‌کردن نياز خود در رابطه با ديگران از طريق درست، گيرا، زيبا، رسا نوشتن
4ـ توانايي توصيف نيرومند در نوشته‌ها، به گونه‌اي که از خواندن آن خواننده به آساني همان چيزي را دريافت مي‌کند که منظور نويسنده بوده‌است.
با توجه به اهدافي که بيان گرديد و مباحث قبلي مي‌رسيم به اينجا که آموزش نوشتن از روندهاي دشوار در آموزش مهارت‌هاي زباني است معمولاً آموزگاران به درستي نمي‌دانند آموزش نوشتن را از کجا شروع کنند و به کجا برسانند که اين خود ضرورت درک معلمان از اهداف آموزش انشا و مراحل آموزش اين درس روشن سازد.
ملزومات تسلط بر نوشتن فعال (انشا) در دوره‌ي دبستان:
لزوم تسلط دانش‌آموزان بر مهارت نوشتن در سنين دبستان به صورت خلاصه به تقويت چهار توانايي برمي‌گردد به نظر اينجانب ما معلمان دوره‌ي ابتدايي بايد به اين توانايي‌هاي لازم که الزام تسلط بر نوشتن انشا را بر ما روشن مي‌کند آشنا شويم و در جهت تقويت هر توانايي روش‌ها و برنامه‌هايي جهت ارائه تهيه کنيم که به بعضي از آن‌ها اشاره خواهدشد.
اين ملزومات که نوشتن انشا در دوره ابتدايي را براي ما پررنگ‌تر مي‌کند عبارتند از:
1ـ توانايي به‌کارگيري اطلاعات، دانش‌ها و تجربه‌هاي خود
2ـ توانايي سازماندهي و نظم‌بخشي به افکار، مقاصد و نگرش‌هاي خود
3ـ توانايي بهره‌گيري صحيح از عناصر زباني به منظور بيان نوشتاري افکار، مقاصد و احساسات خود
4ـ توانايي استفاده از علائم سجاوندي[7]
عواملي در نوشتن دانش‌آموزان تأثير دارد که باز هم ما معلمان بايد نسبت به اين عوامل آگاهي مکفي داشته‌باشيم زيرا توجه نکردن به هر يک از اين عوامل باعث بروز مشکلاتي براي دانش‌آموزان و آينده آن‌ها خواهدشد و باعث قرارگرفتن اسم ما در ليست سياه دانش‌آموز خواهدبود.
1) عامل انگيزه و رغبت: دانش‌آموزان وقتي مي‌توانند بنويسند که نسبت به آن رغبت و علاقه داشته‌باشد با اجبار نبايد کار کرد.
2) رشد و تکامل دانش: مطالبي که به بچه‌ها مي‌دهيم با توجه به رشد ذهني و عقلي دانش‌آموز باشد نه کمتر نه بيشتر.
3) دقت و پرورش حواس: نوشته‌هاي کودک با توجه به تفاوت‌هاي فردي و دقت حواس کودکان بررسي و تهيه شود.
4) تجربه و آموزش: بايد به کودکان مطالبي داده‌شود که بنويسند که قبلاً آن را تجربه کرده‌باشند با آموزش ديگران رابطه به آن‌ها داده‌شده‌باشد.
هر چند اين ملزومات پايه‌هاي درست‌نويسي را بنا مي‌نهند اما موضوعاتي که انتظار مي‌رود که يک دانش‌آموز دوره‌ي دبستان به نگارش آن‌ها تسلط داشته‌باشد و معلمان ابتدايي بايد در اين چارچوب براي دانش‌آموزان موضوع و روش مناسب انتخاب کنند به اين شرح است که:
1ـ خلاصه‌نويسي متون داده‌شده
2ـ تشريح وضعيت يک مکان مشخص با يک موقعيت ويژه يا يک شيء
3ـ توصيف يک رويداد يا واقعه (واقعه‌نگاري)
4ـ يادآوري و توصيف ماجراي شخصي «خاطره‌نويسي»
5ـ ارتباط نوشتاري با افراد ديگر «نامه‌نگاري شخصي»[8]
انواع انشا:
معلمان ما بايد انواع انشا را بشناسند تا بتوانند با توجه به نوع و کاربرد آن روشي را طراحي کنند که دانش‌آموزان با علاقه و رغبت و با توجه به توانايي و استعداد خود از گلستان افکار و عقايد خود کلمات را برگزينند و بر روي کاغذ بياورند. با توجه به اينکه موضوع مقاله شيوه‌هاي آموزش انشا است. توضيح مختصر انواع انشا براي دانش‌آموزان را خالي از لطف نديدم.
انواع انشا[9]
1ـ انشاي وصفي: اين نوع انشا بيشتر به وصف مي‌پردازد و رايج‌ترين نوع انشا است که بيشتر به وصف مناظر، محسوسات و اشياء مي‌پردازد: کلاس خود را توصيف کنيد (هر چه را که مي‌بينند و حس مي‌کنند، مي‌نويسند)
2ـ انشاي نقلي: بيشتر به نقل وقايع و اتفاقات، سرگذشت‌ها و شرح حال‌ها مي‌پردازد در فارسي پايه چهارم شرح واقعه کربلا و شرح حال بزرگان .
3ـ انشا ادبي: اين نوشته‌ها بيشتر وصف احساسات عالي بشري بوده و نوشته اغلب بر محور افکار شاعرانه و لطيف دور مي‌زند. (احساس خودتان را نسبت به يک گل سرخ بنويسيد).
4ـ نامه‌نگاري: که به نوشته‌هايي گفته مي‌شود که مابين افراد و ادارات با موضوعات مختلف نوشته مي‌شود. (نامه‌اي به معلم خود بنويسيد).
5ـ انتقادي: به نقد و بررسي يک نوشته يا متن يا موضوع مي‌پردازد.
6ـ علمي و تحقيقي: عبارت است از انشايي که در آن به مباحث مربوط به علم و دانش و هنر به صورت تحقيقي و يا مقاله تهيه مي‌شود.
شيوه‌هاي آموزش انشا:
با توجه به مطالبي که مورد بحث قرارگرفت که جزو زيرساخت‌هايي است که معلم قبل از تدريس و شروع آموزش بايد بر آن‌ها واقف باشد به شيوه‌هاي آموزش انشا که محور اصلي مقاله‌ي اينجانب را تشکيل مي‌دهد، مي‌رسيم. در اين قسمت سعي شده که ابتدا روش‌هاي متداول آموزش انشا در ايران و جهان توسط معلمان را بيان کرده سپس چند روش اينجانب که بيشتر از آن‌ها در کلاس جهت بالابردن يادگيري انشا انجام داده‌ام بيان مي‌شود.
آموزش درس انشا همچون بسياري از دروس ديگر از ساده‌ترين شيوه شروع و به تدريج پيچيده‌تر و گسترده‌تر و متنوع‌تر خواهدشد. متأسفانه براي آموزش اين درس منبعي مناسب از جمله کتاب و برنامه‌ي خاص وجود ندارد و بدتر از آن بعضي از همکاران نيز ار ارائه‌ي روش يا روش‌هايي براي آموزش عاجز هستند. با توجه به تجربه 7 سال راهنمايي آموزشي و مديريت در مدارس و بازديد از کلاس‌هاي 150 همکار در منطقه تنها روش متداول که در مدارس مشاهده کردم اين بود که معلم موضوعي را در پاي تخته مي‌نوشت مانند (فصل پاييز را توصيف کنيد) سپس روي صندلي مي‌نشست و مشغول کارهايي از جمله طرح‌درس نوشتن و يا غيره مي‌شد و توضيحاتي ارائه مي‌داد که دانش‌آموزان خودبه‌خود ترغيب به نوشتن عين جملات معلم مي‌شدند همين امر باعث شد که اينجانب به فکر بررسي و ارائه شيوه‌هايي براي آموزش انشا به همکاران بشوم که طرحهايي را تهيه نمودم و به همکاران ارائه مي‌دادم و تقريباً توانستم به موفقيتي نسبي دست يابم در خصوص اهميت آموزش انشا به اين جمله آقاي قدمعلي سرامي بسنده مي‌کنم: «درس انشاي فارسي که به گمان من، اگر نظام آموزشي کشور همه فشار خود را روي آن متمرکز کند کار نابايسته‌اي نکرده‌است و آويزشگاه و آميزشگاه معلم و شاگرد مي‌توانند باشد و در پايان بيان مي‌دارد که مي‌توان درس انشا را آميزگاه همه دروس و قلب تپنده‌ي نظام آموزشي به شمار آورد»[10].
روش‌هاي متداول آموزش انشا در مدراس ايران و جهان
1ـ روش سنتي: اجراي اين روش را هم‌اکنون به وفور مي‌توان در کلاس‌هاي درس انشا ملاحظه کرد در اين روش همچنانکه پيشتر نيز توضيح داده‌شد، معلم موضوعي را انتخاب کرده و به دانش‌آموزان مي‌دهد و دانش‌آموزان نيز برحسب عادت هميشگي جملات تکراري و کليشه‌اي خود را نوشته و در کلاس قرائت مي کند و معلم به آن نمره مي‌دهد.
2ـ‌روش‌هاي الگوي نوشتاري: تأکيد اين روش بيشتر بر تقليد است تا تفکر بدين‌گونه که معلم سبک‌هاي نوشتاري ديگران را که در قالب داستان، نوشته، شعر و غيره مي‌باشد جهت تفسيرکردن و تکميل‌کردن، ساده‌کردن و بازنويسي به دانش‌آموزان عرضه مي‌دارد ضعف بنيادي اين روش نيز توجه بيش از حد به محصول نوشتاري است.
3ـ روش مراحل نگارش: اين روش بر اين نظريه استوار است که بايد دانش‌آموزان را از فرايندهاي نوشتاري آگاه کرد. وظيفه‌ي معلمان در درس انشا به کارگيري اين فرايندها و آموزش آن به دانش‌آموزان است. فرايند نوشتار در اين روش شامل سه مرحله مي‌باشد: الف) مرحله‌ي پيش‌نگارش: در اين مرحله دانش‌آموز از طريق منابع و اطلاعات و تجربيات آمادگي لازم را براي نوشتن کسب مي‌کند. ب) مرحله‌ي نگارش: در اين مرحله دانش‌آموز به کمک گروه يا با معلم يا به تنهايي به به ويرايش کار خود مي‌پردازد.
4ـ روش تلفيق جمله‌ها: اساس اين شيوه بر اين بنياد استوار است که مبناي نوشتن جمله‌نويسي است و ويرايش جملات به دليل سادگي و مختصربودن آن براي دانش‌آموزان آسان‌تر مي‌باشد (اين شيوه برگرفته از مطالعات زبان‌شناسي مي‌باشد).
5ـ روش رابطه‌اي: اين روش بر رابطه‌هايي تأکيد دارد که ميان نويسنده، خواننده و موضوع نوشته وجود داردو طبق اين روش آموزش درس انشا مستلزم برقراري ارتباط صحيح ميان اين سه است. نوشته‌هاي کودکان، خود کودکان، معلمان، اوليا[11].
6ـ روش نظريه‌ي جهاني: اين روش بر اين بنياد نظري استوار است که اگر کسي مي‌خواهد در مورد مطلب يا موضوعي چيزي بنويسيد بايد درباره‌ي آن دانش و اطلاعات کافي داشته‌باشد تا بتواند درباره‌ي آن موضوع به قضاوت و داوري بپردازد بنابراين اطلاعات صرف، دانش الزام را جهت قضاوت به شخص مي‌دهد و زماني که اين اطلاعات به داوري منجر نشود ارزشي ندارد. جوزفين ميلز[12] در خصوص روش جهاني مي‌گويد «شهر من سوژه‌ي جالبي براي انشا نيست». اما «شهر من دوست‌داشتني است» چون منجر به قضاوت مي‌شود سوژه‌ي مناسبي است. او استدلال مي‌کند که اگر دانش‌آموزي واژه‌ي من نمي‌توانم را بر زبان بياورد نشان از عدم قضاوت او در مورد آن موضوع مي‌باشد.
چند تجربه شخصي در خصوص شيوه‌هاي ارائه‌ي انشا
اينجانب معتقدم که درس انشا نيز همچون درس هنر بيشتر بر جنبه‌هاي خلاق و نوآوري کودکان تأکيد دارد و اگر ما بچه‌ها را بيشتر با ابزار نوشتن مثل (چقدر بنويسيد، چگونه بنويسيد، مقدمه، نتيجهگيري و متن چگونه باشد) سرگرم کنيم هر جلسه باعث کم‌کردن جنبه‌هاي خلاقانه‌ي کودک شده‌ايم.
ايجاد ميل و رغبت به نوشتن طوري که کودکان به اين امر روي خوش نشان‌داده و با شنيدن زنگ انشا خنده بر روي لبان آن‌ها ظاهر شود نه اينکه ماتم‌زده بگويند واي خداي من حالا چه بنويسم و چگونه بنويسم تا اين صفحه سياه شود در اين خصوص جناب آقاي اکرم بهراميان مي‌گويند: «دو مشکل عمده در درس انشا عبارتند از 1) ناتوانايي دانش‌آموزان در توليد فکر يا انديشه براي نوشتن. 2) جذاب‌نبودن کلاس انشا.
1ـ با توجه به اينکه يکي از پايه‌هاي اساسي نوشتن خوب‌ديدن و مشاهده‌ي دقيق است دايرنمودن کلاس انشا در طبيعت کمک شاياني به توسعه‌ي ديد کودکان در نوشتن خواهدنمود. براي مثال در فصل پاييز من با کودکان کلاس خود که پنج‌پايه نيز هستند (يعني از پايه اول تا پنجم) به يک باغ در کنار مدرسه رفتيم ابتدا به هر يک از بچه‌ها يک کاغذ سفيد دادم، گفتم در اين جا هر چه مي‌بينيد بکشيد. 45 دقيقه (زنگ هنر). سپس براي زنگ دوم گفتم بچه‌ها به صورت گروهي نشستند (گروه‌هاي سه نفري) بچه‌ها در مورد نقاشي‌ها با هم بحث کنيد و آنچه را که هر کدام در نقاشي‌ها مي‌بينيد در جملات کوتاه بنويسيد و بچه‌ها هر کدام به طور متوسط. جمله نوشتند مثلاً برگ درختان زرد بود، يک چشمه در کنار درخت بود و غيره (آموزش نوشتن جملات کوتاه).
2ـ يکي ديگر از پايه‌هاي اساسي نوشتن تقويت حس شنوايي است. يکي از شيوه‌هايي که در زنگ انشا از آن استفاده شد اين بود که دانش‌آموزان را نزد يکي از بزرگان منطقه برده و از ايشان خواهش کردم که شرح حال خود را در چند دقيقه‌اي براي بچه‌ها بارگو نمايد (انتخاب شخصيت بر عهده‌ي خود دانش‌آموزان بوده) و سپس وقتي به کلاس برگشتيم به بچه‌ها گفتم که به صورت انفرادي از کدام جمله استاد خوششان آمد آن را بنويسند سپس جمله‌ي خود را براي گروه بازگو نماييد. سپس با استفاده از تکنيک بارش مغزي سؤالاتي در خصوص استاد مطرح شد مثلاً کدام جمله‌ي استاد براي شما ناراحت‌کننده بود و کدام خوشحال‌کننده و غيره و در پايان به بچه‌ها گفته مي‌شود به صورت گروهي آنچه را که دوست داريد درمورد زندگي استاد بنويسيد يا يادداشت کنيد و براي جمع بخوانيد و گروه‌ها در مورد کارهاي همديگر قضاوت مي‌کنند (شرح حال‌نويسي بزرگان فارسي پايه‌ي چهارم و پنجم)
3ـ يکي ديگر از مهارت‌هاي زباني که تأثير زيادي بر نوشتن انشا دارد صحبت‌کردن است: براي اين منظور به هر کدام از گروه‌ها تصاويري (جنگل، کوه، دريا، شهر، روستا و غيره) داده مي‌شود به آن‌ها گفته مي‌شود بچه‌ها به تصاوير خوب نگاه کنيد ابتدا هر نفر در گروه خود را مورد تصوير براي هم‌گروه‌هاي خود بيان کنيد سپس نظرات خود را در يک برگ کاغذ به صورت گروهي يادداشت کنيد (هيچ الزامي براي نوشتن جملات زياد نمي‌شود گاهاً گروهي چهار‌پنج جمله نوشته) سپس هر گروه نظرات خود را در پاي تخته از تصوير بيان مي‌کنند و از نظرات خود دفاع مي‌کنند و به نقادي نظرات ديگران پاسخ مي‌دهند.
4ـ معلم داستاني را در کلاس درس مي‌خواند اما پايان داستان را نمي‌گويد و دانش‌آموزان بايد با توجه به استعداد خود نيمه‌ي ديگر داستان را به اتمام برساند گاهاً دانش‌آموزي داستان در چند جمله و دانش‌آموز در چندين جمله داستان را به پايان مي‌رساند که مهم نتيجه‌ي حاصله از اتمام داستان است.
5ـ روش فعل‌گذاري يکي از مشکلات انشا دانش‌آموزان قرارندادن فعل مناسب با متن است که براي اين منظور متني تهيه و در اختيار دانش‌آموزان قرار داده مي‌شود که جمله‌هاي آن بدون فعل است و دانش‌آموز خود آن را فعل‌گذاري مي‌کند از اين روش براي علامت‌گذاري (علائم سجاوندي) نيز مي‌توان استفاده کرد.
البته به تعداد معلمان دنيا شيوه‌ها و روش‌هاي آموزش وجود دارد که اين چند نمونه از شيوه‌هاي ارائه‌ي درس انشا قطره‌اي از درياي بي‌کران ارائه‌ي آموزش مي‌باشد هر چند طرح‌ها و شيوه‌هاي ديگري نيز درکلاس اجراشده که در اين مقاله نمي‌گنجد و با توجه به محدوديت مقاله از آن‌ها صرف‌نظر مي‌کنم.
نتيجهگيري:
نوشتن برقراري ارتباط و انتقال اطلاعات و عقايد از طريق نظامي از نشانه‌هاي نوشتاري است بهترين انديشه‌هاي بشري با نوشتن ضبط و ثبت مي‌گردند. در واقع نوشتن يک آفرينش و خلاقيت کامل است که در يک طرف آن خلق افکار و انديشه‌ها و در طرف ديگر خلق و نظم‌بخشي اين انديشه‌ها در قالب‌هاي زباني موردنظر است از راه درست‌نوشتن و چگونگي انتقال افکار به صورت نوشتاري نياز به آموزش درست و صحيح دارد.
آموزش درس انشا نيز معلمي مي‌خواهد که واقعاً درس انشا را باور داشته‌باشد، شيوه‌اش در کلاس با شيوه‌هاي تدريس سنتي متفاوت باشد کسي که بخواهد در نقش معلم انشا ظاهر شود اول بايد خودش داراي شخصيت خلاق باشد يک نقش آزاد و به اصطلاح دمکراتيک داشته‌باشد که بتواند از همه‌ي سليقه‌ها و همه‌ي عقايد و همه‌ي نظرها را تحمل کند، سامان‌دهي و هدايت کند قضاوت سطحي نکند و نمره را براي همه کار ملاک قرار ندهد چون درس انشا آميزگاه همه‌ي دروس است و معلم انشا بايد تلاش کند تا با استفاده از الگوهاي نوين و مناسب حال و وضع کلاس خود به تدريس بپردازد.
با توجه به اصطلاحاتي که هم‌اکنون در کتب درسي صورت گرفته‌است روش‌هاي جديدي جهت آموزش آن‌ها لازم و ضروري به نظر مي‌رسد اما در ميان دروس مختلف انشا به عنوان اصلي‌ترين بخش ادبيات در آموزش و يادگيري به جاي پيشرفت روبه زوال و فراموشي دارد تا جايي که معلم و دانش‌آموز جهت آموزش و يادگيري آن رغبتي از خود نشان نمي‌دهند و ساعات تدريس درس انشاء يکي از ملال‌آورترين ساعات درس خود مي‌دانند.
سالهاست که دانش‌آموزان وارد کلاس‌هاي رسمي کشور مي‌شوند و تحصيلات خود را به پايان مي‌رسانند بدون آن‌که در زمينه‌ي نگارش مهارتي مکفي با توجه به سن هوشي خود کسب کرده‌باشند و اين مشکل در مناطق دوزبانه آشکارتر مشهود است. هر چند که مراکز آموزش معلمان نيز تا کنون روش مناسبي يا منبع مناسبي را به دانشجويان خود ارائه ننموده‌اند بلکه کاري که هم‌اکنون در مدارس انجام مي‌شود چيزي جز ابتکار همکاران ما نيست و اين درخورشان ملتي که افتخار ديرينه‌اي در ادبيات خود دارد نيست.
«اگر بر آن باشيم تا تغيير مفيدي در شيوه‌هاي تدريس به وجود آريم بايد به مفهوم آشکار اين واژه توجه وقيق‌تر و عميق‌تري بکنيم انشانويسي يعني بيان خود انگيزه براي بيان خود بهترين راهي است که مي‌تواند درس انشا را متحول سازد و تغيير مفيد موردنظر را به ثمر برساند»[13].
پيشنهادات:
1ـ براي آموزش، ياددهي و فراگيري بسياري از تمرين‌هاي انشا توصيه مي‌شود فعاليت‌هاي دانش‌آموزان در ابتدا زيرنظر مستقيم آموزگار انجام مي‌شود و سپس از اطمينان از يادگيري شاگردان آن‌ها را به تکرار و تمرين شخصي رد اين زمينه تشويق کنيد.
2ـ زنگ انشا را از حالت راکد و ساکن به رنگي کاملاً فعال و شاد براي بچه‌ها تبديل کنيم با ارائه شيوه‌هاي فعال تدريس.
3ـ پرورش حس‌هاي کودکان با انجام تمرينات ويژه در کلاس و خارج از کلاس چون لازمه خوب‌نوشتن، خوب‌ديدن و خوب‌شنيدن، خوب صحبت‌کردن است براي اين منظور تجهيز مدارس به کلاس‌هاي صمعي و بصري ضروري است.
4ـ سعي شود در زنگ انشا از کارهاي انفرادي کمتر استفاده شود و بيشتر فعاليت‌ها به صورت گروهي صورت گيرد تا بعضي از ناکامي‌ها در گروه حل شود و موجب سرخوردگي و درماندگي آموخته‌شده در کودک نشود.
5ـ تهيه برنامه سالانه توسط معلم و ليست‌نمودن فعاليت‌هاي درسي در زنگ انشا که مي‌توان با اجراي اين برنامه‌ها هدف و غايت برنامه‌ي کاري معلم مشخص شده و معلم سردرگم نخواهدبود و از جمله فعاليت‌هايي که مي‌تواند به وضعيت آموزشي انشا و نگارش دانش‌آموزان در کلاس کمک کند مواردي است که تيتروار در ذيل به آن‌ها اشاره شده:
اجراي نمايش و پانتوميم و نوشتن آنچه که از آن ياد گرفته‌اند ـ بيان خاطرات و يادداشت از آن‌ها ـ اجراي فعاليت‌هاي خبرنگاري و گزارش‌نويسي ـ انشاي دسته‌جمعي ـ ساختن کلاژ، کارت تبريک و نوشتن پيام روي آن‌ها، انجام بازي با کلمات ـ کامل‌کردن قصه‌ي ناتمام، تهيه‌ي روزنامه‌ديواري در مورد موضوعات مختلف به صورت گروهي تهيه‌ي اخبار محله، کلاس، مدرسه و قرائت آن در کلاس ـ به نثر درآوردن شعرهاي ساده ـ نوشتن درباره‌ي برنامه‌ي تلويزيوني که دوست دارند ـ تقويت قوه‌ي تخيل با سؤال و جواب مثلاً اگر معلم بودي؟ ... اگر خلبان بودي؟ ...
استفاده از تصاوير، انجام بازي‌هاي کلمه‌هاي فارسي مانند اسم و شهرت در پايه‌ي اول و دوم و غيره ...
6ـ دايرنمودن دروه‌هاي ضمن‌خدمت کوتاه‌مدت چون با توجه به تغييرات فارسي و روش‌هاي آن هنوز روش و اسلوب مناسبي براي تدريس اين ماده‌ي درسي در نظرگرفته نشده‌است و اين واژه‌ها جهت تغيير نگرش در کار معلمان الزامي به نظر مي‌رسد.
7ـ دايرنمودن کارگاه‌هاي آموزشي در سطح مناطق، استان، کشور و منتقل‌نمودن يافته‌هاي پژوهشي اين کارگاه‌ها در قالب يافته‌هاي علمي به کليه‌ي معلمان کشور.
8ـ دايرنمودن سمينارها خيلي ضروري است ولي يافته‌هاي اين سمينارها در زير يک سقف براي عده‌اي بيان مي‌شود و همان‌جا مدفون مي‌شود در صورتي که با چاپ مقالات معلمان تمام کشور بتوانند از آن استفاده کنند.
9ـ دايرنمودن کارگاه‌هاي انشانويسي در مدارس کشور.
10ـ برنامه‌ريزي براي آموزش معلمان از تربيت‌معلم و ايجاد انگيزش مثبت به اين درس در معلمان قبل از شروع به کار.
منابع و مأخذ
1) مقاله مهارت زباني انشا، مهين اسلامي، عضو هيئت‌علمي دانشگاه تکنولوژي آموزشي.
2) معين، محمد، فرهنگ فارسي، تهران، انتشارات اميرکبير.
3) آئين‌نگارش، مراکز تربيت‌معلم، چاپ آموزش و پرورش.
4) خسروي، معصومه، بررسي مشکلات درس انشا، پايان‌نامه کارشناسي ارشد دانشگاه تهران، 76ـ75.
5) نصيري، علي‌اکبر، وضعيت تدريس انشا فارسي، پايان‌نامه کارشناسي ارشد دانشگاه تهران، 73ـ72.
6) صافي، احمد، آموزش و پرورش ابتدايي راهنمايي، متوسطه، انتشارات سمت، 1379.
7) زندي، بهمن، روش تدريس فارسي دوره‌ي دبستان، انتشارات سمت، تهران، 1379.
8) ايزدي، رضا، انشانويسي و فن نگارش، انتشارات اشرافي، تهران، 1369.
9) حسيني‌نژاد، سيدحسن، شيوه‌هاي خلاق آموزش انشا، 1382، انتشارات لوح‌زرين، تهران.
10) علي، رووف، مقاله‌ي درس انشا برهوت سکون يا دشت سبز پاک تکنولوژي آموزشي، سال چهاردهم، شماره 5.
11) ضرغاميان، مهدي، مهارت‌هاي زباني راهنمايي معلم براي رشد دانش‌آموز آموزش ابتدايي، اسفندماه 1378.
[1] . مهين اسلامي، عضو هيئت‌علمي دانشگاه آزاد اسلامي.
[2] . Barras, Robert.
[3] . معين، محمد، فرهنگ فارسي، تهران، انتشارات اميرکبير.
[4] . آئين نگارش، مراکز تربيت‌معلم، چاپ آموزش و پرورش، صفحه 30.
[5] . خسروي، معصومه، بررسي مشکلات درس انشا (پايان‌نامه) کارشناسي ارشد 76 ـ 75، تهران
[6] . نصيري، علي‌اکبر، وضعيت تدريس انشا فارسي (پايان نامه) کارشناسي ارشد 73ـ72، تهران.
[7] . احمد صافي، 1379.
[8] . زندي، بهمن، روش تدريس فارسي دوره‌ي دبستان، تهران، انتشارات سمت، 1379.
[9] . ايزدي، رضا، انشانويسي و فن نگارش، تهران، انتشارات اشرافي، 1369.
[10] . حسيني‌نژاد، سيدحسن، 1382، شيوه‌هاي خلاق آموزش انشا.
[11] . زندي، بهمن.
[12] . Gosphin-miles
[13] . علي رووف، مقاله‌ي درس انشا با تکنولوژي آموزشي،سال چهاردهم، شماره 5.
سلام